Монгол түмэн Лодонгийн Түдэвийг ер нь барагцаална. Огт андахгүй байх олон шижим бий. Тиймээс энд хилийн чанадад түүнийг хэрхэн үнэлж дүгнэсээр байдгийн зах зухаас өгүүлмээр байна. Эхлээд арай эртний баримтаас бичье. Ази, Африкийн зохиолчдын байгууллагын гишүүнээр 1972 оноос, Олон улсын утга зохиолын шүүмжлэгчдийн байгуулла гын гишүүнээр 1973 оноос, Дэлхийн энх тайвны зөвлөлийн тэргүүлэгчээр 1974 оноос сонгогдон ажилласныг нь мэдэх хүмүүс цөөрчээ.

Бас Олон улсын сэтгүүлчдийн байгууллагын дэд Ерөнхийлөгчөөр 1986-1990 онд, Олон улсын парламентын холбооны гишүүнээр тэр жилүүдэд ажиллаж явсныг мартсан хүмүүст юуны буруу байх билээ. Цаг хугацааны хүчин зүйл гэх ноёнтой холбоотой юм даа, энэ бүхэн. Бүр 1965 оноос эхлээд Монголын Түдэвийн зохиолыг орос, казах, беларусь, тува, узбек, буриад, украин, молдав, литва, испани, чех, герман, япон, англи зэрэг хэлээр бөмбөрцгийн хүмүүс уншсаар өдий хүрснийг зохиолчийг үнэлж, дүгнэсний нэг илэрхийлэл гэхэд ононо.

Бас зохиолч Монголын уншигчдын төдийгүй дэлхийн уншигчдынх болсны илэрхийлэл. Гадаадын уншигч, судлаач нараас анх эхэлж Австрийн Харри Шихровский гэдэг хүн Л.Түдэвийн уран бүтээлийн талаар 1961 онд ам ангайсан гэхэд эргэлзсэн нэгэн нөхөр -Худлаа байх аа! Зөвлөлтийн судлаач нараас анхалж дуугарсан баймаар юм даа гэснээс үүдээд баримт үзүүлэхэд тулсан удаатай. Эргэлзэгчийн өгүүлсэнчлэн Зөвлөлтийн хүмүүс Л.Түдэв гуайн уран бүтээлийн талаар удаа дараа үнэлэлт дүгнэлт өгсөөр байсныг мэдэх юм аа.

Зөвлөлтийн эрдэмтэн К.Яцковская “Иностранная литература” сэтгүүлд 1976 онд нийтлүүлсэн “Монголын зохиолч Лодонгийн Түдэв” өгүүлэлдээ “... Хэдийгээр Л.Түдэв Монголын утга зохиолын түүхийн гүнд орсон ч гэсэн үргэлжилсэн үгийн зохиол, яруу найраг бичихээ орхиогүй байна, 1967 онд тэр Д.Сүхбаатарын тухай баримтат зохиол “Алтан гадас чигийг заана” туужаа дуусгав.

Хэрвээ Л.Түдэвийн 60-аад оны уран бүтээлийн замналын он дарааллын шатыг сайтар мөшгин үзвэл энэ нь түүний утга зохиолын уран зураач, судлаач шүүмжлэгчийн давхар авьяастайг нотолно...” гэхчлэн өчнөөн баримтаар Монголын зохиолчийн бүтээлийг тодотгон өгүүлсэн нь бий. Зохиолчийн “Хор воотой танилцсан түүх” барим тат туужийн талаар Гер маны Эрих Феттер “1935 онд төрсөн эл зохиолч, дэлхийн хоёрдугаар дайны хүнд жилүүдэд малчны нэгэн хөвгүүн өөрийнхөө уг мөн чанарыг хэрхэн ойлгон ухаарч эхэлж байгааг сэтгэл хөдлөм дүрсэлж, уншигчдад танилцуулж байна” хэмээн хагас жарны өмнө өгүүлсэн түүхтэй.

Тэгвэл Японы Таданори Мацуда Л.Түдэвтэй уулзах үеэр “Одоогийн Монголд ганц зохиол бүтээлээрээ амь зуух нөхцөлгүй. Тэгэхээр өдөр нь сонинд ажиллаж, шөнө зохиолоо бичихээс өөр аргагүй” хэмээн ёж боловч үнэнээ хэлээд өөрийн шинэ бүтээлээсээ өгсөн нь “Хувьсгал танаа өчье” үргэлжилсэн үгийн зохиол байв. Түдэвийн зохиолоос үзвэл Дугаржав Монголд хамгийн анх ноот зохиосон хөгжимчин ажээ. Түүгээр ч зогсохгүй дуугаа анх пянзанд бичүүлсэн дуучин.

Ардчилал ялсны ачтай буянаар Дугаржав агсны амьд сэрүүн дуу хоолой дахин амилж, уй гунигтай төгссөн амьдрал ахуйг нь хүмүүс мэдэх боломж нэмэгдэв. Энэхүү ач, үйл хэргийг ард олныхоо оюуны санд өргөн барьсан зохиолч Монголын Ерөнхийлөгчийн суудалд залрах ерөөлтэй байхыг хэн байг гэхэв гэж 1993 оны хавар “Хоккайдо” сонинд бичжээ. Өнгөрсөн зууны төгсгөлөөр 1999 онд Монголынхоо Шинж лэх ухааны академид өнөөдөр хүртэл дансгүй цохиж яваа Лодонгийн Түдэвийг Дэлхийн уран зохиолын академи гишүүн болгоод авчихсан нь нэгэн бодлын бахархмаар ч юм шиг, нөгөө бодлын сонирхолтой баримт л даа.

Дэлхийн уран зохиолын академийн гишүүн, доктор Л.Түдэвт шинэ зууны эхээр буюу 2002 онд хоёр урилга иржээ. Тэр урилгыг Олон улсын намтар судлалын төвийн Ерөнхий захирал Николас С Луу ирүүлсэн юм билээ. Олон улсын намтар судлалын төвд Ерөнхий захирлын зөвлөхөөр ажиллахыг нэг дэх урилгад онцолжээ. Эрхэм ноён Түдэв ээ. Би танд биечлэн бичихийн учир нь Олон улсын намтар судлалын төвд миний зөвлө- хүүдийн нэгэн болох томилолтыг хүлээн авахыг хүсэх гэсэн билээ.

Энэ бол үнэхээр ихээхэн хүндтэй байр суурь бөгөөд миний бие дэлхий нийтэд өндөр нэр хүндтэй хүмүүсийн дотроос хамгийн их хүндэтгэж буй цөөхөн хэдхэнд санал болгож байгаа юм. Миний санал дэлхийн олонх аж төрдөг дөрвөн тив-Африк, Америк, Ази, Европын хоорондын ча нарын сонголт, зарчмын гол эрдэм мэдлэг, шинжлэх ухаан, хүн төрөлхтөн, ажил хэргийн ертөнцийн төлөөллөөр хуваарилах бодолтой байна.

Олон улсын намтар судлалын төвийн зорилтыг хэрэгжүүлэн хөгжүүлэхэд туслах, мэдлэгээ хуваалцах хувь хүмүүс хэн хэн болохыг сонгосон хувийн сонголтдоо итгэлтэй байхыг би хүсч байна гэж урилгад учирлаад зөвлөхүүдийн үүрэг зорилтыг тодорхойлон гарын үсэг зурсныхаа дараа нэмэлт болгон компьютерээр биш гараараа “Таныг бүсийн зөвлөхүүдийн минь нэг болохыг зөвшөөрнө гэдэгт би итгэж байна” хэмээн нэмсэн нь Ноён Луу Монголын Түдэвийг гүйцэд таньсны илэрхийлэл мөн л дөө. Хоёр дахь урилгадаа, Олон улсын намтар судлалын төвийн дэд консулаар ажиллахыг санал болгосон удаатай. Түүнд Эрхэм ноён Түдэв ээ! Таныг Олон улсын намтар судлалын төвийн дэд консулын албанд урьж байна.

Удтал тунгаан бодсоны эцэст миний бие зөвхөн ойр дотно нөхөд, хамт ран зүтгэгчдийнхээ нээлт тэй тусгай томилолтоор хязгаар лагдмал тооны бүрдэл буй болгохоор шийдлээ. Энэ бүрдлийн үүрэг нь Олон улсын намтар судлалын төвийн дэд консул бөгөөд таныг энд Монголыг төлөөлнө гэсэн санал тавихад надад таатай байна. Дэд консулын алба бол үндэсний болоод олон улсын нэр хүндтэй, ач холбогдолтой томилолт юм. Уул нь дэд консулыг улсын юм уу, олон улсын байгууллага хам гийн эрхэм нэр хүндтэй хүмүүсээс сонгон шалгаруулдаг. Олон улсын намтар судлалын төв Дэд консулуудаа дэлхий нийтэд ажиллуулдаг гээд та манай шалгуурт хангалттай гэхээс илүү тохирч байгаад би сэтгэл их ханамжтай байна” гэж онцлон Дэд консулын үүрэг зорилтыг тодруулжээ.

Дээрх хоёр урилга хувь хүн Л.Түдэвийн тухайд Олон улсын хэмжээний өндөр үнэлэлт өгч буй нь үнэн хэдий ч Монгол Улсын иргэнийг олон улсын байгууллага зүй ёсоор үнэлж, итгэл хүлээлгэж буйн давхар нотолгоо. Муу хүн идсэн ууснаа гэлцдэг ч нэгэн зүйлийг өгүүлэхийн тулд сайн хүн гэгдэхээс ч цааргалахад туллаа. “Хэл дуулгамж” нэртэй нэгэн бичгийг суут Л.Түдэвээс өчүүхэн бичээч 2005 оны өвөл хүлээн авснаа хадгалсаар явсан минь одоо дахиад хэрэг болох нь надад.

ХЭЛ ДУУЛГАМЖ

Анд нөхөр Р.Чулуун танаа Анхны ном “Сайн байна уу? Хүүхдүүд ээ” хэвлэгдсэний хагас зуунд Амьдралын замд тохиолдсон дал дахь даваан дээр гарахуйд “Амжилтын оргил”, зуугийн нэг, олон улсын шагнал гардаж Америкийн нэгдсэн улсад ном маань хэвлэгдсэний учир Анд нөхөр тантай хамт аяга цай уухаар урин залж Ам цагаан энэхүү цаасаар хэл хүргүүлэв, болгоох ажаамуу! Учрах газар: Улаанбаатар зочид буудал, зоогийн төв танхим Уулзах цаг: Өвлийн дунд шар хулгана сарын арван гуравны морь цаг. 12.12.13 (XII.12.13) Ундаалж саатах хугацаа: Нэгэн 100 минут Угтан авах цэг: Гол хаалганы босгоноо мэхийх Л.Түдэв. Н.Цагаач нар Уух цайны завсарт 1.Ам нээх үг 2.Айлчдын үгс 3.Азын сугалаа-12 2005.XII.12.13 Таны ширээний дугаар 5 гэсэн байж билээ.

-Та бүхэн энэ танхимд ирснээ манайд очсон гэж бодоорой. Би хэд хэдэн тэмдэглэлт үйл явдлыг дурсаж та бүхэнтэй үдийн цай ууж байна. Анхны ном минь жижигхэн, би өөрөө зураг чимэглэлийг нь хийсэн юм. Багш ангид ороод “Сайн байцгаана уу?, хүүхдүүд ээ” гэдэг. Энэ ном маань хэвлэгдээд 50 жил болчихлоо. Одоо би та нарт “Сайн байцгаана уу, хүүхдүүд ээ” гэж хэлж байна. “Хорвоотой танилцсан түүх” туужийг англи хэлээр орчуулж Америкт хэвлэсэн байна. Надад ганц хувийг ирүүлжээ. Энэ номын зураг чимэглэлийг зураач Б.Болормаа гэдэг охин хийсэн юм.

Америк хүн монгол хүнийг бодитоор зурахгүй гэж үзсэн юм. Б.Болормаад баярлаж байгаагаа хэлье. АНУ-д хэвлэгдсэн Монголын анхны ном энэ байх. Би урьд бичсэн 25 ботио таваар нэмж 30 боть болголоо...гэхчлэн сонирхолтой баримтууд өгүүлэн, доктор Л.Түдэв ам нээсний дараа айлчдын үгс урсаж эхэлсэн юмдаг. Цай уух зуур айлчдын сонирхсон өвөрмөц үзэсгэлэнгийн үзмэр содон байж билээ.

Хагас зууны тэртээ буюу 1955 онд хэвлэгдсэн “Сайн байцгаана уу, хүүхдүүд ээ” ном нь Цэргийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгдсэн байсан санагдана. Хорин есөн мөнгөний үнэтэй байж. Одоогийн уншигчдад 29 мөнгө ойлгогдох болов уу, яах бол? АНУ-ын “Экслибрс” хэвлэлийн газар Михаил В.Миллерийн орчуулгаар “Хорвоотой танилцсан түүх” туужийг англи хэлээр хэвлээд зохиогчид ирүүлсэн ганц хувийг тэнд барьж үзлээ.

Өмнө нь гадаадын найман хэлээр орчуулагдан хэвлэгдсэн өгүүлэн буй тууж Америкт хэвлэгдсэнээр есөн хэлийн амьтан суут Түдэвийн буянаар монгол ахуйтай танилцах боломж бүрдсэн нь мэдээж. “Амжилтын оргил” олон улсын шагналыг нь гэрчлэх зүйл тэр танхимд юу байв аа гэдэгт хариу барих нь зүйд нийцэх байх л даа. Гоёмсог тунгалаг шовхолжин дотор байрлуулан дүрсэлсэн уулын оргилууд нь тэнгэрт тэмүүлсэн харагдах таван инч өндөр цацалжин цом бодит гэрч байлаа.

Цом дээр “Амжилтын оргил” шагналын таних тэмдэг, нэрийг бичжээ. Суурийн нь өндөр хацар дээр “2005 он. зуугийн хоёр” гэсэн бичгийн дор “Лодонгийн Түдэв, уран зохиолоор” хэмээн сийлсэн мөнгөлөг төмөр пайзыг бэхэлсэн байх юм. “Амжилтын оргил” шагналыг 2005 онд дэлхийн 100 зохиолчид олгохдоо Монголын зохиолчийн нэрийг хоёрдугаарт оруулсныг энэ жижиг пайз илэрхийлэх үүрэгтэй ажээ. Чухам иймийн учир дэлхийн шилдэг 100 зохиолчийн дотроос Түдэв гуайг аман хүзүүнд Олон улсын намтар судлалын хүрээлэнгийн удирдах товчоо шалгаруулжээ.

Эрхэм Түдэв докторынхонтой цай ууснаас хойш шинэ он тавантаа солигдож яваа ч “Хэл дуулгамж” бичиг эдгээр мөрийг тэрлэх нэг учиг боллоо. Тэр цайны үеэр олон хүн үг хэлж билээ. Тэр үед БСШУны сайд байсан, одоо Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх П.Цагаан “Хорвоотой танилцсан түүх” туужийг монгол, англи хэлээр хэвлүүлэн Монголын бүх хүүхдэд хүргэхээ амлахад удтал алга ташиж, баярласан билээ, бид. Цагаан сайдын амлалтыг хэвлэл мэдээллийнхэн ч талархалтайгаар хүлээн авч, уншигч, сонсогчдын хүртээл болгосныг санаж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр 2009 оны нэгдүгээр сарын 8-нд зарлиг гаргаж Лодонгийн Түдэвт Монгол Улсын ардын уран зохиолч цол хүртээсэн билээ. “Утга зохиол, хэвлэл мэдээлэл, нийгэм соёлын салбарт он удаан жил үр бүтээлтэй ажиллаж, “Уулын үер”, “Хорвоотой танилцсан түүх”, “Нүүдэл суудал” зэрэг роман, тууж өгүүллэг, яруу найраг, олон арван шилдэг бүтээл туурвиж, “Бүтээлийн чуулган” 30 боть номоо уншигч түмэндээ толилуулж, Монголын утга зохиолын сан хөмрөгийг баяжуулахад оруулсан үнэтэй хувь нэмрийг үнэлж, “Дал” сонины эрхлэгч, зохиолч, доктор Лодонгийн Түдэвт Монгол Улсын Ардын уран зохиолч цол хүртээсүгэй” хэмээн зарлигт өгүүлсэн байна.

Шагналаа хүлээн аваад, зохиолч -Миний уншигчид бол ард түмэн. Ард түмэнд зориулж би бичдэг. Ард түмэн миний зохиолын баатрууд, зохиолыг минь шүүгчид, зохиолд сэдэв өгөгчид. Ард түмэн та бол түүхийг бүтээгч, та бол түүхийн баатар. Ийм учраас ард түмний нэр маш үнэтэй, ард түмний нэрээр дуудагдана гэдэг хамгийн дээд шагнал хэмээн сэтгэлээ илэрхийлсэн.

Тухайн онд Түдэв гуайг эх оронд нь ардын уран зохиолчоор өргөмжилсөнтэй давхцаад “Улс орондоо үнэ төлбөргүй ихээхэн хувь нэмэр оруулсныг намтар судлалын Америкийн хүрээлэн хүлээн зөвшөөрснөөр Монголыг төлөөлсөн 2009 оны хүнээр өргөмжлөв” гэсэн батламж Лондонгийн Түдэвт ирүүлснийг энд дурдаад орхиё. Америкаас хамааралтай хэд хэдэн баримтыг зориуд энд оруулсан минь учиртай.

Өнгөрсөн ХХ зууны сүүлийн хагаст Монголын Түдэвийн тухай, түүний уран бүтээлийн талаар ЗХУ болон Европын бусад оронд нийтлэгдсэн бүтээлийн зөвхөн жагсаалтыг бичихэд тулбал хэв лэлийн хуудас эзлэх талтай. Иймээс тэр бүхнийг ор тас орхиод монголчуудад одоогоор нэн сонин байгаа Америкаас ирсэн цоо шинэ шахам бас нэг мэдээллийг дор сийрүүлье.

Ардын уран зохиолч, доктор Түдэвт намтар судлалын Аме рикийн хүрээлэн академич цол олгосноо илэрхийлж, алтан медальт гэрчилгээг ирүүлсэн байна. Нийгмийн соёл гэгээрлийн гүнзгий хувь нэмрийг нь ABI судлан тогтоож, түүний нэр хүнд бүтээлийг дэлхийд (глобал) хүлээн зөвшөөрсний учир ABIгийн насан туршийн академич болгож байгаагаа дурдаад хүрээлэнгийн Ерөнхийлөгч, удирдах болон гүй цэтгэх захирал гурвуулаа гарын үсгээ 2010 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдөр зурж баталгаажуулсан гэрчилгээг дагалдах зүйлсийн хамт Монгол Улс руу илгээжээ.

2010 он. Түдэв зохиолчийн хувьд алс холоос алтан медальт гэрчилгээ авсан төдийгөөр дурсамжтай, түүхэн гэж ярьж бичвэл инээд нь хүрэх байлгүй дээ. 2010 он. Анхны зохиолоо хэвлүүлсний 60 жилийн ойн он болж таарсан нь онцлогтой юм даа. Монголчууд он цагийг жаран жарнаар тоолдог оо. Бүтэн жарны турш зохиол бүтээл туурвисан Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ардын уран зохиолч, доктор Лодонгийн Түдэвийг гадаад орныхон мэдэхийн дээр мэддэг болсныг илэрхийлэхийг чадан ядан хичээв. Дэлхийн зохиолч Монголын Түдэв уран бүтээлийн хоёр дахь жарантайгаа 33 боть номоо барин золгож байна. 

Р.Чулуун