1937 оны 9 дүгээр сарын 10-ны баасан гараг өнгөрч байлаа. Тэр үед хүмүүс эцэж цуцахыг ажралгүй, албандаа улайран зүтгэдэг байв. Тэгээд орой ажлаа тараад гэртээ харьж, унтахаар хэвтэнэ. Маргааш амрах учраас яаралгүй босч, аль эсвэл дурлаж, хайрласан хүнтэйгээ уулзах мөчийг тэсч ядан хүлээж, өдөр зугаатай өнгөрнө гэж олон хүн жаргалтай бодолд автсаар нойрсоо биз. Яг энэ шөнө хотын төвд орших Дотоод яамны албан өрөөгөөр учир битүүлэг тушаал түгэв.

 

«...Тарж болохгүй, бүрэн зэвсэглэж, дуудсан цагт бэлэн бай».

Тэр шөнө чухам юу өрнөсөн болохыг зөвхөн гэрч нарын дурсамж яриагаар зураглаж болно. Дотоод яамны тусгай мөрдөгчид өвгөрч доройтох үедээ нууцлаг тэр шөнийн тухай ам нээжээ.

 

«Зуны лагерьт гарсан үе. Дөнгөж унтаж эхэлж байтал жижүүрийн машин ирж, маршал дуудаж байна гэж намайг сэрээгээд авч явсан». Дотоод яамны төлөөлөгч Л.Содов

 

«Хагас, бүтэн сайн өдөр ажилтай гэж зарласан байв. Бас гүйцэтгэх ажилтны хуралтай гэж мэдэгдсэн. Бид конторын коридорт энд тэнд зогсов». Шөнө Дотоод яаманд байсан Д.Чимид

 

«Орой ажил тарахад биднийг явуулалгүй, хуралтай гэж хүлээлгэсэн». Дотоод яамны төлөөлөгч Ц.Ширмашин

 

«...шөнө хэлтэс, тасгийн дарга, ахлах төлөөлөгч нарыг маршал Чойбалсан дуудаж, та нар сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй, хэнийг ч байцааж болно гэж хэлсэн». Дотоод яамны Эсэргүүцэн тагнах хэлтэс, I тасгийн дарга Ц.Санж

 

«Орой бид нарыг коридорт зогсоосон...». Дотоод яамны Эсэргүүцэн тагнах хэлтэс, төлөөлөгч В.Цэвээндорж

 

Тэгэхэд унтаж байсан армийн дээд офицеруудын гэрээр зарлага очиж, одон, медалиа зүүн зэвсгээ агсаад Дотоод яаманд маршал Чойбалсангийн өрөөнд яаралтай очихыг мэдэгджээ.

 

«...яахаа мэдэхгүй сууж байтал Цэргийн яамны том дарга нар буу, сэлэм, одон медальтайгаа ирж, Дотоод яамны...нэгдүгээр давхарт жижүүр хавиар холхиж байснаа...». Дотоод яамны төлөөлөгч Д.Дашдаваа

 

«Яаманд ирэхэд Цэргийн яамны удирдах хүмүүс Дарьзав, Малж, Адьяа, Жамьянжав, Ванчиг, Тогоо нар ирсэн байв. Би учрыг мэдэхгүй тул ирмэгц [Цэргийн ерөнхий сургуулийн захирал] Адьяатай уулзаж, “та нар яагаад энд ирэв?” гэхэд хажуунаас Жанжин штабын дарга Малж “Биднийг маршал Чойбалсан дуудсан байна. Бодвол Япон дайрч байгаа юм болов уу?” гэж байсан». Л.Содов

 

«Маршал Чойбалсан [тэднийг] өөрийнхөө өрөөнд дуудаад...бид маршалын өрөөнд сууж байв. Нөгөө...хүмүүс орж ирээд маршалтай ярьж байхад маршал бидэнд [баривчлах] ордероо гаргах дохио өгнө. Тэгээд бид...ордероо үзүүлж, барьж эхэлсэн». Дотоод яамны тасгийн дарга Ш.Лувсанням

 

«Орлогч жанжин Дарьзавыг маршалын өрөөнд оруулсан. Тэр уйлаад гарч байсан». Чойбалсангийн бие хамгаалагч Г.Бат-Очир

 

«...би цааш яваад тусгай хэлтсийн дарга Насантогтохын өрөөнд ортол “та Адьяаг барьж, шоронд хийх хэрэгтэй” гэдэг үүрэг өгснөөр буцаж гарч, Адьяаг “Та энд зогсоод яахав, манай тасалгаанд орж хүлээ л дээ” гэж урьж оруулан баривчилж, бууг нь авч шоронд хийсэн юм. Тэгэхэд Адьяа “Ямар хэрэгтэй болоод шоронд хийж байна вэ? Надад үйлдсэн хэрэг байхгүй” гэж гайхав. Харин би “Баривчлах шийдвэртэй учир барьж байна. Сүүлд хэрэг чинь тодорхой болох биз” гэсэн». Л.Содов

 

«Тэднийг нэг нэгээр нь маршалын тасалгаанд оруулан барьж, тэндээс шорон руу аваачсан. Цагдан сэргийлэх газрын дарга Б.Аюушыг Насантогтохын өрөөнд оруулж баривчилсан». Д.Чимид

 

«Бид Маахуур [Дамбын] тушаалаар улаан булангийн ойр байсан. Улаан буланд цэргийнхэн зогсоно...”Та нарыг улс төрийн хэргийн учир баривчиллаа” гээд бид тэдний хувцас хунар, буу зэвсгийг хурааж, дан цамцтай үлдээсэн. Энгэр дээрх одонг нь өм өм татаад авч байсныг санах юм». Дотоод яамны төлөөлөгч Равдан

 

«Цэргийн яамны удирдах дарга нарыг нэг нэгээр хэлтсийн дарга Насантогтохын өрөөнд дагуулж ороод петлицийг нь авч, шорон руу явуулсан». В.Цэвээндорж

 

«[шөнөөс] эхлэн Цэргийн яамны Дарьзав, Малж тэргүүтэй том дарга нар шоронд орж ирсэн». Дотоод яамны шоронд харгалзагч Ө.Чулуун

 

Армийн дээд удирдлагыг барихдаа эсэргүүцэхээс айж, угтаа хуурч баривчлах ажиллагаа зохиосон ажээ.

 

«...маргааш өглөө хүртэл баривчилгаа болсон. Цэргийн томчууд, яамдын сайд нарыг маршалын өрөөнд дуудаж, барьсан. Үүр цайхын өмнө хүмүүсийг ийш тийш энгийн албан байгууллагын удирдах хүмүүсийг баривчлуулахаар явуулсан юм. Би улсын худалдааны газрын дарга Равданг гэрээс нь барьж ирсэн. Надад хэлэхдээ, тэр Равдан маргааш онгоцоор гадаадад нисэх гэж байгаа тул байгаа бүх зүйлийг цөмийг авчрах хэрэгтэй гэж байсан. Үнэхээр даавуунд боож шидсэн том боодолтой зүйл байсныг авчирсан. Тэр нь юу байсныг мэдэхгүй». В.Цэвээндорж

 

Ерөнхий сайдын II орлогч Г.Самбууг гэрт нь очиж, барьжээ. Түүний охин Мааяа хожим тэр шөнийг ингэж дурсчээ.

«1937 оны есдүгээр сарын 10-нд аав бид хоёр маргааш ээжийг эмнэлгээс гаргаж авна гээд хэрэндээ баяртай байв. Тэгэхэд манайх одоогийн арслантай гүүрний зүүн талд байсан юм. Нэг сэрсэн чинь хачин хувцастай олон хүмүүс авдар сав онгичиж...аавын хувцсыг өмсүүлээд авч гарах гэж байснаа аав намайг үнсэж, бараг салах ёс гүйцэтгэсэн юм болов уу даа. Уг нь аав намайг сэрээхгүй гэсэн байж мэднэ. Би яагаад ч юм сэржээ. Аль ч учраа мэдэхгүй намайг “аав нь удахгүй ирнэ. Чи өглөө эрт ээждээ очиж...гээд гарсан шиг санагдана».

 

«Тэр шөнө цэргийн дарга нарыг бариад машин тэргийг нь ашиглан бусад энгийн албан хаагчдыг дайчлаад бүгд 100 гаруй хүн баривчилсан». Ц.Ширмашин

 

Хотод гэгээ ороход шөнө баригдсан хүмүүсийн нэрс тодорчээ. МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгч гишүүн Р.Мэнд, Д.Яндаг, Ерөнхий сайдын II орлогч Г.Самбуу, Цэргийн яамны I орлогч сайд Л.Дарьзав, Жанжин штабын дарга Ж.Малж, Жанжин штабын орлогч дарга «Барон» хочит Т.Дашзэвэг, Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайд Ц.Баттөмөр, Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Д.Өлзийбат, Дотоодыг хамгаалах газрын дарга асан Д.Намсрай, Архангай аймгийн дарга Н.Гонжоон, Үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөлийн дарга Элээ, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга Д.Ламжав, корпус командлан захирагч Г.Дамба, дивиз командлан захирагч Б.Гончигшарав, Улсын худалдааны газрын дарга Ө.Равдан, Гандан хийдэд суух засгийн газрын төлөөлөгч Лувсанжамба зэрэг 115 хүн баривчлагджээ. Тэд бол үхэлд хөтлөх нэрсийн жагсаалтанд багтсан хүмүүс.

 

Хотоор хэрэн шөнөжин олон хүн барьж, ядарсан нойрмог мөрдөгчид тушаал ёсоор Дотоод яамны хурлын танхимд цугларчээ. Чойбалсан тэдэнд болж өрнөсөн хэрэг явдлыг тайлбарлаж, үүрэг өгөв. Тэрээр «Манайд Японы эсэргүү тагнуулын хэрэг баригдаад байна. Гэндэн нарын удирдлагатай бүлгэм эсэргүү Лхүмбийн хэргийг үргэлжлүүлж ирсэн. Толгой нь Гэндэн, Мэнд, Намсрай, Аюуш...Туйлдаа хүрсэн тул нам, засгаас баривчлахыг даалгасан. Байцаахдаа эрс хатуу байх хэрэгтэй. Энэ оройноос эхлэн байцаалтанд ор. Хайрлах явдал хэрэггүй. Хайр найргүйгээр илрүүлэх хэрэгтэй. Хүчтэй ажиллахыг даалгаж байна» гэж тушаажээ.

 

Шөнө ажиг сэжиггүй нойрсох айлын гэрийн үүдийг гэнэт балбах чимээ сонсогдоно. Хаалгаа тайлахад буутай цэргүүд гарыг нь мушгиж, хуяглан туусаар үүрд авч одно. Мөрөөдөлд умбан хэвтдэг байсан эгэл хүмүүс айдаст автан чичирч, хар дарсан зүүдээр цочин сэрнэ.

Үл дуусах шөнө улс орныг нөмөрчээ.

 

 

Айж түгшсэн ард олонд зориулж, Бөмбөгөр ногоон театрт «жүжиг» бэлдлээ. Эгэл амьдралд өрнөх эмгэнэлт «жүжигт» үхэх төөрөгтэй цөөн тоглогч оролцож, энэрэлгүй зохиогч, яргачин найруулагч хоёр дэглэж, эсрэг дүрийг зүхэх азтай үзэгчид сонирхох ёстой ажээ. «Жүжигт» өгүүлэх цор ганц санаа нь хядлагыг зөвтгөх.

 

Тэгэхэд Дотоод яам эсрэг дүрд тохирох тоглогч хайж, анх баригдсан 65 хүнээс өндөр алба хашиж явсан, нэр төртэй арван дөрвөн хүнийг онцлоход Г.Самбуу, Л.Дарьзав, Б.Очирбат, Д.Яндаг, Ж.Малж, М.Ядамсүрэн, Ц.Өлзий, Ц.Өлзий-Очир, Ц.Баттөмөр, Д.Жамьянжав, Л.Дэндэв, Ё.Жигжид, О.Шагдар, Д.Ламжав нар сонгогджээ.

 

Зохиомж ёсоор, эсрэг талын «тоглогчид» Японы тагнуул болохоо шүүх хуралд оролцсон олны өмнө хүлээн зөвшөөрнө. Цочирдсон «үзэгчид» тэднийг зүхэж, цаазын ял оноохыг нэгэн дуугаар шаардана. Тэгээд хойшид өрнөх хядлагыг дайсныг илчлэх зорилготой «шударга үзэгдэл» гэж ойлгоно.

 

Гэвч тэд «жүжигт» тоглох авьяасгүй болохоо учирлахад «найруулагч» гарцаагүй орох төөрөгтэйг зөгнөв. Тэрээр мэргэжсэн мөрдөн байцаагч нарт үүрэг өгөхдөө «Эрс хатуу байцаах хэрэгтэй. Өдөр шөнөгүй ажиллах, хоол ундыг зөвхөн ажиллаж буй нөхдөд өгөх ёстой. Энэ оройноос байцаалтаа эхэл» гэж тушаагаад «жүжиг» эхлэх хугацаа дөхсөн учраас «25 хоногоос хэтрэхгүй зориуд дуусга» хэмээн сануулжээ. Эцэст нь «Айж сандрах, энэрэх хайрлах явдал хэрэггүйг» онцолж, хэрэг хүлээлгэж эс чадвал байцаагчдад өөрсдөд нь шорон амлав.

 

Өөрсдөө урьтаж яллагдахаас айсан байцаагчид эдгээр арван дөрвөн эрийг нээлтэй шүүх хуралд орж, «Монгол орныг Японы колони болгохоор» урвасан гэж олны өмнө биеэ илчлэх тулгалт хийхэд эсэргүүцсэн учир тэд яргалах аргад улайран орлоо. Шоронд галч хийж байсан Д.Шарав хожим дурсахдаа,

«14-ийн хэрэгт холбогдогчид шоронд 1-18 хүртэлх камерт тарж хоригдсон. Тэднийг өдөр шөнөгүй авч явна. Орны эрээн бүтээлгээр толгойг нь боож авч явдаг тул хэн нь хэдэн цагаар явсан болохыг мэдэхгүй».

Өглөө 09 цагаас орой 05, түр амраад орой 20 цагаас шөнийн 04 цаг хүртэл ээлжлэн тамлана. Тэгэхдээ хөл газар хүрэхгүй өндөр сандалд нойр, хоолгүй удтал эгц суулгаж, шүдэнз, тамхины галаар хайрч, хүйтэн чулуун шалтай, мөстсөн хавчиг өрөөнд 2-3 хоног хорьж, тасрахгүй зодож, яргална.

Г.Самбууг байцаахдаа «хүү Зориг, охин Мааяа хоёр чинь машинд дайруулчихсан, одоо чамд хоргодох юм байхгүй, хэргээ түргэн хүлээ» гэж ятгана. Үнэндээ хүү, охин хоёр нь амьд байсан юм.

 

Эцэстээ зовж тарчилсан тэд «тоглогч» болохыг зөвшөөрлөө. «Жүжиг» үнэмшилтэй өрнөх ёстой тул хэрэв гарамгай тоглож чадвал өршөөнө гэж хуурчээ. Сульдаж, зүдэрсэн Б.Очирбат камертаа эргэж ирэхдээ «...би одоо амь хэлтрэх шийдвэрийг лавтай мэдээд ирлээ. Дотоод яам бол хуулийг барьсан хувьсгалт байгууллага учир худал хэлэх ёсгүй» гэж гүн үрчлээ тогтсон духаа тэнийлгэн бахдаж хөөрчээ. Цэргийн тагнуулын албыг захирч явсан хахир сэжигч Б.Очирбат үхэх мөч тулахад амлалтанд дороо итгэн баярлахыг харсан мөрдөн байцаагчид хөх инээдээ барьж ядаа биз.

 

Бүх цэргийн эмнэлгийн газрыг толгойлж байсан Л.Дэндэв хүйтэн шоронд хана налж бодлогширохдоо чухам яахаа мэдэхгүй тарчилж суужээ. Цэгц шударга тэрээр амьд үлдэхээр бүхнээ зольж, «Ер нь үхсэн хүнийг гүтгэж мэдүүлэхэд болох юм. Харин амьд хүнийг гүтгэхэд хэцүү байна» гэж ярьснаа «Ерөөс хонь, ямааг хүртэл хомроголж алдаггүй. Мэдүүлгээс буцвал улсын нууцыг задалж, ёстой жинхэнэ эсэргүү болно. Хэрэв задлахгүй байвал амьд гарч ч магадгүй» хэмээн горь найдвар тээж байлаа. Тэгээд тулгасан бүх ялыг хүлээжээ.

Айдас хэнийг ч хувиргах ажээ.

 

Тэдэнд зохиомол мэдүүлэг өгч, түгдрэлгүй цээжлэх үүрэг өгөв. Дотоод яамны орлогч сайд Н.Насантогтох албан өрөөндөө Л.Дарьзавт мэдүүлэг өгч байхдаа «Олны өмнө өөрийн хэргийг аль зэрэг мэдүүлсэн явдлаар та нарын хэргийг таслах тул амьд явах эсэх чинь зөвхөн олны өмнө ярьсан мэдүүлгээр шийдэгдэнэ гэж маршал Чойбалсан хэлснийг Дарьзав та санаж байгаа биз» гэж сүрдүүлж байв. «Арван дөрөв»-ийн нэг Ламжав 1942 онд шоронд хоригдож байхдаа хамт сууж байсан хоригдолд ингэж ярьжээ.

 

«Бидний 18 хүнийг арваад хоног сайн хоол унд өгч, өнгө зүсийг засч, үс сахал хусуулан янзалж, “Та нарын хэргийг шүүх хурлаар олны өмнө ил таслана. Гарын үсэг зурсан мэдүүлгээ үг үсэг алдалгүй цээжилж, байгаад шүүх хурал дээр түгдэрч, будилалгүй сайн ярих хэрэгтэй. Та нарын хэн нь тэр хурал дээр цэгц шулуун мэдүүлэг гаргавал ялыг хөнгөлөхөөр барахгүй суллана гэж...амлаад, харин буцаж няцаж будлиантуулах юм бол шууд цаазлана гэх мэтээр ятгаж...шүүх хурал хийх газарт авчраад нэг өрөөнд оруулан нөгөө л зохиол мэдүүлгээ цээжлүүлэн давтан хэлүүллээ. Гэтэл бид ийм худал муухай юмыг олны өмнө хэлж чадахгүй, жинхэнэ үнэнээ хэлнэ гэж (Жанжин штабын орлогч дарга, «барон» хочит) Дашзэвэг нарын дөрвөн хүн татгалзсан учир тэднийг буцаагаад бидний арван дөрвөн хүнийг хуралд оруулсан юм».

 

Яргалсан ул мөрөө арилгахаар тэдэнд онцгой халамж үзүүлжээ. Байцаагч Ө.Чулуун, Л.Жигмэд хоёр гэрчлэхдээ,

«...шүүн таслахын өмнө тэдэнд мэдүүлгийг нь ахин дахин цээжлүүлсэн. Мөн усанд оруулж, үсийг нь засуулж, дотуур, гадуур хувцасыг нь сольж, хоол унд сайн өгсөн. Тарган мах, цагаан гурилтай хоол, сүүтэй цай өгч, эмнэлэгт эмчлүүлж, бүр үсийг нь хүртэл засуулж байсан юм шүү».

 

«Жүжигт» тоглох эерэг талын дүрд Улсын дээд шүүхийн дарга Г.Даншийцоодол, Шүүх яам, Дотоод яамны удирдагчид болох Г.Цэрэндорж, Б.Лосол, А.Цагаан, Г.Дамба, улсын яллагчаар прокурор С.Пунцагдорж, С.Довин, өмгөөлөх эрхгүй өмгөөлөгч Ж.Самбуу, Дашдэндэв, олон нийтийн яллагчаар Г.Найдан, ардын төлөөлөгчөөр цэрэг Вандан, ард Чүлтэм нар багтжээ. Хувь заяа хожим огцом эргэж, эерэг талын баатрууд өнөөх эсрэг дүрд хайр гамгүй тохож байсан ялаа өөрсдөө үүрч, буудан хороогдоно. Гэхдээ, яая гэхэв, жүжигчид «эерэг», эсвэл «эсрэг» дүрд хоёуланд нь хувирч тоглодог.

 

Найруулагч жүжгээ дэглэж дуусгаад зохиогч Н.Ежовт захидал бичихдээ, «одоо урваж тэрсэлсэн 14 хүний хэргийг олны өмнө таслан шийтгэхээр нэгэнт бэлтгэсэн бөгөөд эл таслан шийтгэх хурлаас олон түмэн ардууд манай удирдагч нар биднийг хааш хөтлөж явж байсан бэ хэмээхийг тодорхой танин мэдэж чадах болмой» гэж тайлагнав.

 

«Жүжиг» 1937 оны X сарын 18-21-нд Бөмбөгөр ногоон театрт тавигдлаа. Улсын яллагч Пунцагдорж шүүх хурлыг нээж, «Хэрэгтний ширээнд сууж байгаа нэр бүхий 14 этгээд бол Монгол улсаас урваж, Японы тагнуулын байгууллагад ажиллаж, хорлон сүйтгэх ажил явуулж байсан дайснууд юм» гэж тодотгов. Олонтаа давтаж, найруулагч сайтар дэглэсэн болохоор жүжигчид гарамгай тогложээ. Мөрдөн байцаагч Л.Жигмэд дурсахдаа,

«...би шүүх хуралд орж гарч байсан бөгөөд тэд үнэхээр сайн цээжилсэн бололтой, их шуурхай, тодорхой мэдүүлж байсан юм».

Үзэгчид сэтгэл хангалуун гарч одов.

 

«14-ийн хэргийг шүүж дуусгах гэж байсан өдөр би маршал Чойбалсангийн гэрт дэргэд нь байж байтал утас дуугарч, маршал харилцуураа авч ярилцахад тэр хүний дууны өнгөөр Дээд шүүхийн дарга Даншийцоодол болохыг таньсан. Энэ хүмүүсийг хэрхэн шийтгэх вэ? гэж асууж буй бололтой. Чойбалсан, буудах нь зүйтэй биз дээ гэж хариулсан» гэж Чойбалсанд удтал шадарласан Г.Бат-Очир ярьжээ.

 

Цээжилсэн мэдүүлгээ олны өмнө онцгой сайн өчсөн тул Шагдарыг хорих ялаар «шагнаж», эхнэр нь нас нөгчсөн учраас хүүхдүүд нь өнчирнө гэдэг уярлаар Улсын Бага Хурлын дарга (албан ёсны төрийн тэргүүн) Д.Догсом өөрт олгогдсон «өршөөл үзүүлэх» эрхээ эдлэн Д.Ламжавт оноосон цаазаар авах ялыг хорих ялаар сольж чаджээ. Энэ бол тухайн үед эр зориг. «Эсэргүү» гэж адлагдсан хүмүүсийг өмөөрвөл амиа золиослоно гэсэн үг. Д.Ламжав хууль тогтоох төв аппаратад түүний удирдлагад ажиллаж, тэд дотно нөхөрлөж байсан цаг саяхан. Дотоод яамны гүйцэтгэгч Равдан 1990 онд дурсахдаа:

«...шоронгийн цоож онгойлгоод ороход Ламжавын царай цаас шиг цайчихсан, [буудахаар] аваад явах нь гэж бодсон юм уу, хойш ухарч, шалны өөнд тээглэж унан хөглөж байсан. Угийн аймхай хүн дээ. “Чиний амь хэлтэрсэн” гэж хэлэхэд хүртэл гар хөл нь салгалаад байсан».

Мань зандалчин ингэж дурсахдаа удтал хөхөрч, үхлээс айсан энэ мөчийг шоолж ярьсан гэдэг. «Шалны өөнд тээглэж унан хөглөж», «Угийн аймхай хүн дээ» гэдэг үгээс энэрэх сэтгэлээ алдаж, хүн чанараа гээсэн аймшигт цаг үе тодроно. Хядлагад нөхрөө алдсан Цэмбэл гэдэг эмэгтэй бүр хожим Д.Ламжав, О.Шагдар хоёрыг суллагдахад эрж сурсаар очиж уулзжээ. Удтал бэтгэрсэн эмэгтэй үхсэн, амьд нь тодорхойгүй замхарсан нөхрийхөө тухай сураг чимээ сонсье гэж боджээ.

«Аль аль нь ам ангайх зүрхгүй “чамд юу ярих билээ” гээд залбираад байсан. Нэг насаар ам үдээтэй явсаар жанч халцгаасан даа».

Айдас тэднийг үүрд эзэмджээ.

 

Харин бусад 12 «дүрд» буудан хороох ял оноов. Уянгат жүжиг ужигт амьдралд огцом хувирах нь тэр ээ. Ял сонсож, цочирдон суухдаа тэд амь өршөөх амлалт шоглоом байсныг гэнэт ухаарсан биз.

 

«Хэрэв мэхлэгдээгүй бол бид тэр хурал дээр хэлмэгдсэн бүх үнэнээ олны өмнө хашгирах ёстой байсан юм» гэж «14»-ийн нэг мөнөөх Д.Ламжав амь хэлтрээд шоронд сууж байхдаа харамсан ярьжээ.

 

Ялыг гүйцэтгэх мөч ирлээ. Төмөр сараалжаар салхи исгэрч, орь ганцаараа жихүүн шоронд хүйтэн шалан дээр сөхөрч суугаад үхэх хормыг хүлээж тарчилна. Хотыг харанхуй нөмрөхөд харгалзагчид тэднийг авч явахаар орж ирэв. Хөл, гарыг нь холбож, олсоор хүлээд чирч гулдарсаар бүхээгтэй «Зис» машинд ачиж, буу мөрлөсөн дөрвөн цэрэг манан суужээ.

 

Тэдний араас шөнийн харанхуйд гэрэл тусган урагшлах хар машинууд тогтоол гүйцэтгэх Сонгинохайрхан уулыг чиглэн цувран давхина. Буудан хорооход биечлэн оролцохоор Х.Чойбалсан, А.Амар, Д.Догсом болон бусад удирдагчид машинд сууж явжээ. Тэднийг заавал очихыг Зөвлөлтийн чекистүүд албадсан аж.

 

Уулын зүүн хойд аманд очиход хэдийн том нүх ухсан байв. Ял авсан арван хоёр хүнийг булах нүхээ ухаж байтал тэр хавиар малаа хайж явсан залуу таарч, нэгэнт гэрч болсон учраас хөөрхийг бариад авчээ.

«...нүх ухаж...суутал хаанаас ч юм нэг залуу хүрээд ирэв. Амар мэнд эрэх нь яахав. Харин “за та нар чинь эзгүй хээр энэ их там шиг нүх ухаж яах нь вэ?” гэж байна...Бид юм хэлсэнгүй, нүдээрээ ярилцаж байгаад бариад авлаа. Өөр яах билээ, нууц бол нууц шүү дээ. Нууц илрэх өчүүхэн төдий сэв гарвал дор нь учрыг нь олно. Урт хошуу хүзүү ороох гэдэг...тэр залуу улс төрийн хэрэгтнүүдтэй гайхаад байсан нүхэндээ орсон доо» гэж нүх ухахад оролцсон Дотоод яамны ажилтан Равдан дурсчээ.

 

Цэргүүд тэвшнээс хүлэгдсэн эрсийг буулгаж, аманд нь алчуур чихээд нүхний амсар дээр зогсоож, машины тод гэрэл тусгана. Дотоод яамны төв шоронгийн комендант «Маахуур» хочит Дамба буугаа цэнэглээд эхнээс нь буудлаа. Ээлжлэн гурван хүн буудахад Д.Догсом тэвчилгүй машиндаа орж суужээ. Нүх рүү годройтон унах хүн бүртэй дотно нөхөрлөж явсан болохоор амь тасрахыг нь харж чадахгүй тарчилж байсан биз. А.Амар машинаасаа огт буусангүй, нүдээ анин шивнэнэ. Эгдүүцсэн Х.Чойбалсан А.Амарыг зүхэж,«Энэ феодалыг хараач, илүү нүх байна уу, энд нь булчих юмсан» занажээ. Гэвч тэр зориг гаргаж, занал зүхлийг сонсоогүй дүр эсгэв. Үнэнч сүсэгтэн учраас хороогдох хүмүүсийг сайн төрөл олохыг хүсэн дотроо залбирч суусан байх. Ял гүйцэтгэхэд оролцсон цэргүүд хожим дурсахдаа:

«Маахуур Дамба тэдний дагз руу нь буудаж байсан. Дагз руу нь буудаж, нэг нэг хулхидаад [нүх рүү] түлхээд байсан. Аманд нь алчуур чихсэн болохоор ямар орилж хашгирна гэх биш. Харин Ядамсүрэнгийн аманд чихсэн даавуу унаад “Миний сүнс эргэж ирээд та нарыг чадна. Харж л байгаарай. Нэг л өдөр та нарыг орвонгоор чинь эргүүлнэ” гэж хашгиртал буу тасхийж, чимээ алдсан. Хэн нь ч билээ, нэг нь “Монгол Ардын Хувьсгалт Нам засаг мандтугай. Улаан махчин, яргачин Чойбалсан сөнөтүгэй” гэж хашгирахад яг буудахаар онилсон Дамба доош тонгойн чулуу аваад толгойг нь цохиж алсан. Хамгийн сүүлд Малжыг буудсан. “Би хэрэг хийгээгүй хилс үхэж байна” гэж орилсон. Бүр хоёр, гурав буудуулж үхсэн шүү...»

 

Хүрз барьсан харгалзагчид нүхийг булж дуусахад нэгэнт үүр хаяарчээ. Анир чимээгүй дүнсгэр уул талыг гэнэт цочоох мэт буун дуу, зүрх зүсэм тарчлах чимээ тэгэхэд замхарсан байв. Хуйсагнасан салхи хэн нэгний өчил үгсийг шивнэх мэт шуухтинан исгэрнэ.

 

Гэвч айдас дөнгөж эхэлж байлаа.

 

Цусаар ангасан орчлонг ундлах цаг иржээ.