Эх сурвалж: Gogo.mn сайтын 2008-03-25 өдрийн нийтлэл

Монголын кино урлагт “Зэрэг нэмэхийн өмнө” гэсэн инээдмийн төрөл­дөө топ кино байдгийг хүмүүс андахгүй. Циркийн жүжиг­чин Батын Содном гуай тайзны өвөрмөц со­дон дүрүү­дээ­с гадна энэ ки­ноны Бо­ролдойн дүрээр үзэгч­дийн­ сэтгэлд мар­таг­дашгүй хоногшин үлд­сэн билээ. Түүний хүү МҮОНТ-ийн зураглаач С.Цолмонтой ярилцлаа.

-”Зэрэг нэмэхийн өмнө” киноны зураг авалтын үеэр та аавтайгаа ойр байв уу. Ямар дурсамж танд үлдээ бол?
-Би бага байхдаа аавы­гаа дагаж кино зураганд их явдаг байлаа. “Зэрэг нэмэ­хийн өмнө” киноны зураг авалтад арав хоног хамт явсан санаг­дана. Тэгэхэд ардын жү­жиг­чин Жамьянжав, Доржсү­рэн гуай, аав энэ гу­рав тус­даа нэг майхантай явсан. Хүүхдүүд­тэй их ойр дотно байдаг, бидний найз нь Жамьянжав гуай байсан юм. Жамьянжав гуай тэр үед Болгарт Консер­ваторт сурч байсан болов уу. Тэгээд Даргомыжс­кийн зохиолыг нотыг нь харж байгаад дуул­на, “Русалка”-г дуулаад л бас бидэнд зав гаргаад хөлбөмбөг тоглодог, хүүхдэд их ойр дотно явдаг байлаа. Тэр ки­нонд чинь Мон­голын киноны бүх л томчууд явсан. Ерөнхий оператор нь Дэмбэрэл гуай, ерөнхий най­руулагч нь Чи­мид-Осор гуай байсан. Одоо бодоход их том групп цуг­ларчихсан байж. Тэр үед чинь Доржсүрэн гуай Хөгжим бүжгийн сургуулийн багш байсан байх аа. Маш цэвэр цэмцгэр хүн явдаг байсныг одоо ч би мартдаггүй юм. Тусдаа эвхдэг ортой, тэгээд мааюур, маахуур боов шоов юу байдаг юм тэр болгон нь тусдаа нэг саванд, тамхи тариа нь хүртэл хүнтэй там­хилдаг тамхи нь нэг өөр, өөрөө татдаг тамхи нь нэг өөр, их цэмцгэр хүн байлаа. Там­хи гуйсан хүнд Болгарын “Бал­кан” гэдэг тамхи өгнө, өөрөө болохоор “Солнце” гэдэг там­хи татна. Хүүхдийн нүдээр харахад тэр үед натур дээр их сонин үйл явдлууд болдог байж дээ. Тэр хэд маань өдөр шөнөгүй ажил­лана л даа. Зураг авалт ам­жилттай болоод эргээд цугла­хаараа хөзөр энэ тэр тоглодог байсан санагддаг юм. Жамьян­жав гуай, аав хоёр болохоор тийм юманд нь оролцохгүй л дээ. Дэмбэрэл гуай, Чимиддорж гуай эд нар хөзрөө тоглоод, салют бууд­даг буугаараа буудна шүү дээ. Тэр л миний санаанд их тод үлдсэн байдаг юм.

-Тэр үед та хэдэн настай байв?
-Арван гурав юм уу, арван дөрөвтэй байсан юм уу даа. Ямар ч байсан тав, зурга­дугаар анги төгсчихсөн бай­сан санагдана. Яагаад гэвэл, тэр киноны нээлт болсон Хүүхэд, залуучуудын театр нээгдээд удаагүй байсан цаг. Тухайн үедээ тэр киног ерөн­хийдөө хаачихсан байхгүй юу. Үзэл суртлынхаа хувиар ч юм уу аливаа нэгэн талаас нь л хаасан болов уу. Би тэгэхэд хүүхэд байсан боло­хоор юугаа мэдэх вэ. Киноны дараа уран бүтээлчдэд шаг­нал гэж юм байдаг. Гэтэл тэр киног бүтээсэн хүмүүст тийм юм ер нь олдоогүй байх аа. Дараа нь Жамьянжав гуай­гаас бусад нь бурхны орондоо оччихсон. Киноны зохиолч нь аугаа их Лодон­гийн Түдэв, зураач нь Үржнээ. Тэгээд ардын домог ярианаас аваад хийчихсэн кино гэдэг шүү дээ. Тэгээд киноны та­лаар манай радиогийн диктор байсан Цэвээндорж гэдэг хүн “Утга зохиол, урлаг” сонинд том хэмжээний шүүмж бичиж гаргаж байсан юм. Миний ойлгосноор бол Түдэв гуай өмнө нь хэлсэн нэг үг байдаг юм. “Энэ бол ард түмний дунд яригддаг явган шог. Ард түмэн зохиосон юмыг би сийрүүлсэн юм” гэсэн утгатай их гоё үг байдаг юм. Би нэг бүрчлэн сайн санахгүй байна.

-Таны бага нас ер нь голдуу натур дээр өнгөрөв үү?
-Үгүй. Би аавыгаа хөдөө бригадаар явахад нь голдуу хамт явдаг байлаа. Тэгэхэд би бүр жаахан хүүхэд байсан юм. Тэр үед чинь урлагийнхан бригадаар 45 хоногоор л явна шүү дээ. Улс орон даяар атар газар эзэмшинэ гэж байсан цаг. Циркийнхэн бас ихэнх нь тракторчин, жолооч болчих­сон хөдөө гадаа тарчихсан, циркийн бригад явна. Үтрэ­мийн том байран дээр очиж гадаа тоглоно шүү дээ.

-Энэ бүхэн таныг теле оператор болох замд хө­төлсөн юм болов уу?
-Хүүхэд байхад аавыгаа дагаад л явна. Газар орон бүх юмтай танил­цаад явахад хүнд хамгийн сайхан байдаг л даа. Тэр үед чинь ямар буудал гэж байсан биш бригадаар явахад гадаа хононо, тэгж явахдаа л хөдөө газрын амьдралтай танилцаж байсан даа. Гэхдээ “Паз” автобусаар явдаг байс­ныг бодоход би бол сүүлийн үед нь л явж байсан шиг байгаа юм. Тэгээд циркийн брига­дынхан хамгийн сүүлд хаал­таа Төв аймгийн Баян­чанд­мань суманд хийдэг байсан юм. Дөчин хэд хоног явчих­сан хүмүүс чинь бас алжаа­лаа тайлна, боодог энэ тэр хийнэ шүү дээ.

Тэр үед цир­кийн морь мал, амьтад нь Баянчанд­маньд байдаг бай­сан юм. Хараа голын эрэг дээр байсан санагддаг юм. Миний бага нас аавтайгаа их гоё өнгөр­сөөн. Аавыг бол хаана ч яв­сан хүн болгон танина.

-Содном гуай Монго­лын анхны кино хальсанд дүрээ үлдээсэн цөөхөн хүний нэг гэдгийг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй байх. Тэр киноных нь талаар танд өмнө нь сонсдож дуул­даагүй мэдээ байна уу?
-Миний аав байна шүү дээ, Монголын хамгийн анхны кинонд тоглосон хүн байгаа юм. “Тарваган тахал” гэж кино байдаг юм. Гучин хэдэн оны кино л доо. Энэ киноны нэг, хоёрдугаар анчин гэж байдаг, аав маань түүний хоёрдугаар анчинд тоглосон юм. Би тэр киног нь үзээгүй л дээ. Архивт байж л байгаа болов уу. Чу­хамдаа уран сайхны кино юм уу, эсвэл тарваган тахлаас сэрэмжлүүлсэн кино юм уу гэдгийг би мэддэггүй юм. Дараа нь “Баатар Гонгор” гэдэг кино байдаг шүү дээ. Тэр кинонд япон офицерын дү­рийг бүтээсэн. Циркийн уран бү­тээлийнхээ хажуугаар тэр дэлгэцийн олон дүрийг хэ­дийдээ амжуулдаг байсан юм бол гэж би гайхдаг юм. “Сүх­баатар” кинон дээр морь­той давхиж ирээд нэг уриа лоозон уншдаг хүн бий дээ, тэр бас миний аав. Ерөөсөө ямар нэгэн кинонд тоглоод л яваад байдаг юм юманд их хүртээмжтэй хүн байж дээ. Харин бүрэн хэм­жээний уран сайхны кино нь “Зэрэг нэ­мэхийн өмнө”. Театрт, кинонд дүрээ үлдээ­чих­сэн, энэ бү­хэнд би ааваараа маш их бахархаж явдаг.

-Та Оросын ки­но­ урла­гийн дээд сургуулийн аль үед нь сурч байлаа?
-Би Москвад гурван жил сурсан. Анх би 1971 онд теле­визэд теле киноны курс гэж байгуулагдахад орж сурал­цаад, 1975 он хүртэл теле­визэд гэрэлтүүлэгчээр ажил­ла­сан юм. Тэр он жилүүд бол миний хувьд ёстой л хор­воотой танилцсан түүх гэдэг шиг Монгол орноороо аялсан мартагдашгүй үе байсан. Тэр үед чинь плёнкоор зураг ав­даг, гэрэл байхгүй бол зураг байхгүйтэй яг адилхан нөх­цөлд бид ажиллаж байлаа. Монгол орныхоо хамгийн сайхан газраар, хамгийн сай­хан хүмүүстэй хамт зураганд явдаг байж.

Ерөөсөө л гэрэл гэдэг чинь намайг энэ теле­визийн бүх юмтай холбож өгсөн шүү дээ. Тэгээд дараа нь Орост сурч ирээд 1981 оноос өнөөг хүртэл опера­тороо хийж бай­на даа. Өмнө нь гэрэлтүүлэгч, ассисент найруулагчаар ажил­лаж байх­даа би оператор л болох ёстой гэсэн бодолтой л гүйж байсан хэрэг шүү дээ. Тэр үед 18 аймгаар явж бэлт­гэ­дэг “Алтан зул” гэдэг нэвт­рүүлэг байсан юм. Соёлын яамнаас бүх аймгийн Соё­лын ор­дон, театруудын дунд урал­даан зарлачихсан бай­лаа. Түүнийх нь дагуу манай Ж.Бад­раа гуай тэргүүтэй уран бүтээлийн групп явж нэвтрүүлэг бэлтгэнэ.

Баруун аймгуудаар явах группыг Бадраа гуай, бусад аймгаар явах группыг Дагва­дорж найруулагч ахалж нэвтрүүл­гээ бэлтгэж байсан юм. Хоёр оператортой, нэг нь би, нөгөө нь Бямбадорж. Бид өдөр нь гадаа байгалийн сай­ханд зур­гаа авна, нар жар­гангуут тайзан дээр зургаа авна. Ерөөсөө өдөр шөнөгүй зураг авалт явагддаг байсан юм.

Биднийг тэгж явахад Сүх­баатар аймагт Чимэдцэеэ, Булганд Үенч гэхчилэн одоо­гийн ардын жүжигчин, гавь­яатууд аймгуудын театрт дуулж байлаа. Тэр үед бид анх тэднийг ард түмэндээ та­ниулж өгсөн гэж боддог. Үүгээ­рээ манай телевизийн ажил бахархалтай л даа. Бид чинь их адал явдалтай явна шүү дээ. Нэг удаа Баян-Өлгий аймагт явж байгаад томилол­тын есөн мянган төгрөг, бу­сад зардал мөнгө, хамаг юм­тай цүнхээ хүний цүнхтэй сольж бариад явчихдаг юм байна. Тэр чинь гурван аймаг дамжих зардал байхгүй юу. Дараагийн газар Говь-Алтайд очиход хүмүүс Баян-Өлгий аймагт алдсан юм олддог гэж тайвшруулж байсан. Тэгэхэд хөгжмийн зохиолч Баатарсүх Говь-Алтай аймгийн чуулгын уран сайхны удирдаач байсан юм. Тэр оройдоо бид Баатар­сүхтэй баахан пижигнэж бай­гаад онгоцыг бараг нэг цаг хүлээлгэсэн юм даг. Тэр үед чинь телевиз гэдэг их нэр хүндтэй байснаас тэр юм уу даа. Тэндээсээ Баян-Өлгийд эргээд буудалд буугаад бай­тал нэг казах хүн нөгөө цүн­хийг маань барьчихсан ирлээ. “За энэ та нарын цүнх мөн үү, дотор нь юу юу байгааг хэл” гээд л шалгааж байгаад өглөө. Онгойлгоод үзсэн чинь бүх юм тоо ёсоороо байж байна. Таныг шагнана аа гэсэн чинь үгүй, би юм авахгүй гэж бай­на. Тэр чинь наян хэдэн он, зах зээлд шилжээгүй байсан үе болохоор ч тэр үү хүмүүс маш үнэнч байсан юм. Мян­ган төгрөг оллоо ч гэсэн цагдаад аваачаад өгчих жи­шээтэй, хүний чанар их сай­хан байсан цаг. Мөнгөнд шу­наад байхгүй, нийтээрээ ер нь тэгш хэмэндээ л амьдардаг байсан цаг байх.

-Гучаад жил камер үүр­сэн Монгол телевизийн оператор нэвтрүүлгээс гад­на том уран бүтээл нэлээ­дийг хийгээ байлгүй. Тойм­тойгоос нь нэрлэвэл юу юу байна. Улсын наадмын бич­лэг бол тоогоо алдсан биз?
-За, би жүжиг нэлээд бич­сэн дээ. “Эдлэх ёсгүй эрх”, “Үүрийн шаргал туяа” гээд олон бий. Алийг нь гэж тоочих вэ. Сар болгон эфирт гаргадаг инээдмийн жүжиг, хошин шогийн хөтөлбөрийг бид хийдэг байлаа. Тэр хөтөлбөрт голдуу Дорлигжав ах, муухай Пүрэ­вээ хоёр тоглоно. Энэ чинь манай телевизийн нэг брэнд байлаа л даа. Нөгөө хэдэн жүжигчдээ олж ирэх гэж бас их үйлээ үзнэ. Жүжиг бичнэ гэдэг бол жижиг хэрэгс­лээс өгсүүлээд бүх л юмыг гад­наас олж авчирна. Туслах байхдаа тэр бүгдийг кино үйлдвэрээс үүрээд ирдэг байлаа. Ер нь янз бүрийн юм хийсэн дээ. Гэхдээ тэр бүхэн миний бахархал. Наадмын тухайд 1984 оноос хой­ших бүх наад­мыг алгасаагүй. Өн­гөр­сөн жил л наадам бичээгүй юм байна. Цэнгэлдэхэд ми­ний тавцан байдаг шүү дээ. Яг индрийн хажуу талын тавцан чинь минийх юм. Тэр тавцан дээр гучаад жил зогс­сон.

-Цолмонгийн тавцан гэж нэршсэн ч болохоор юм аа?
-Кино үйлдвэрээс нэг хүн, тэгээд Цоомоо зогсдог байсан юм. Бусдыг нь тэр рүү гар­гадаг ч үгүй байсан шүү дээ. Сүүлийн хэдэн жилд олон телевиз бий болоод бараг хүн болгон гардаг болжээ.

-Урлаг соёлын салбарт таны хамтарч ажиллаагүй, харьцаж яваагүй хүн гэж ер нь бий юу?
-Бараг үгүй гэж болох байх аа. Ер нь хаана ч явсан энэ салбарт намайг үнсдэггүй хүн гэж лав байдаггүй юм. Яагаад гэвэл, миний аав тэр хүмүүсийн найз. Тэгээд ч би телевизэд хэдэн жил ажилла­лаа. Хөдөө явж байхад хүмүүс энэ чинь нөгөө алиа Содно­мын хүү байна гээд таньж л байдаг. Тийм болохоор би боддог юм, би чинь юу хийж бүтээлээ дээ гэж. Энэ олон түмний сайхан сэтгэлд хүрэх би ер нь хэн билээ гэж бас санаа зовох үе байдаг.

-Содном гуай тайз, дэл­гэцэн дээр гардаг шигээ тийм наргианч хүн үү, үгүй юу?
-Аав минь их дөлгөөн хүн шүү дээ. Ер нь номхон. Гэр орондоо, үр хүүхдүүддээ нэг их алиалж хошигноод байх нь юу юм. Жаахан ёж үгтэй л хүн байсан. Миний аавд хоёр, гурван удаа ардын жүжигчин цол олгохоор тодорхойлж байсан юм. Тэгээд авч чадаа­гүй. Уг нь бол тийм хүндэтгэл аавд минь байх л ёстой гэж би боддог. Юун дээрээ тээглэ­чихээд байсан юм мэдэхгүй. Манай аав бас жаахан задгай хүн. Намын талаасаа ч юм уу, нөгөө талаасаа ч юм уу ямар ч байсан болоогүй л юм даг. Тэгээд тэр нь сэтгэл санаанд нь бас нөлөөлсөн байж магад­гүй гэж боддог юм.

-Жамьянжав гуай сая ардын жүжигчин болчих­лоо шүү дээ?
-Жамьянжав гуайг ардын жүжигчин цол авахад нь би асар их баярласан. Яагаад гэвэл би багадаа аавтайгаа, энэ хүнтэй натурт хамт явж байснаас гадна, дуурь бүжгэн жүжиг үргэлж үздэг байлаа. Миний найзууд ч дуурийн театрт ихэнх нь ажиллаж байсан. Балетчид ч байсан, найрал дуучид ч байсан.

-Сүүлийн үед театраар орж байна уу, та?
-Ер нь орж байгаа л даа. Гэхдээ ажлын шаардлагаар л орж байгаа болохоос хуучин шигээ яг жүжиг үзэх гэж очи­хоо бараг больж дээ. Одоо бол хааяа Сүхбаатарынхаа дэглэсэн бүжгийг үзээд, Баа­тарынхаа жүжгийг үзээд явж байна. Тэднээрээ би үнэхээр бахархана. Баатар маань сая гавьяат авлаа. Сүхээ маань төрийн соёрхолт болсон. Бид нар чинь Орост сурч байсан нэг үеийн оюутнууд юм. Хой­но хамт сурч байсан олон хүн бий дээ. Би бол олон сайхан найзуудтай. Доржсамбуу, Цэвээнравдан гээд сайхан эрчүүд байлаа. Бид бас гэм­гүй сайхан үерхдэг байсан. Надаас бусад нь бүгд мундаг шүү дээ. Миний хувьд гучаад жил камераа үүрч явна. За­луу насны эрч хүч гэж өөр байдаг байхгүй юу. Одоо бол яахав дээ, заримдаа халш­раад байх болж.

-Одоо танай телевизийн операторууд хэр хүчтэй залуус байна?
-Манай телевизийн хувьд сайхан залуучууд гарч ирж байна аа. Манай Нямсүх, Отгоо, Хэрлэн гээд авьяас­тай, мэдрэмжтэй олон залуу опе­ратор бий. Эд нар маань хийж бүтээдэг ид насан дээрээ, нойр, хоол бүх юмаа умар­таад хамаг цагаа уран бү­тээлд зориулж яваа. Тавь гарчихсан бид мэт нь одоо үнэхээр ядрах тал руугаа орж эхэллээ. Манай Маш­ка (опе­ратор Машбат) эд нар бол мундаг л даа. Гэхдээ энэ чинь насны онцлог гэж байна, хүн ядарна, Сүхбалсан ч бай, Машка ч бай, би ч бай энэ залуучуудаас дутахгүй л гэж үзээд байгаа болохоос би өөрийгөө бодоход л үнэн хэрэгтээ тэднээс дутуу бай­гаа юм шиг санагдах болж. Энэ залуучууд бол Монголын үндэсний телевизийг аваад явах сайн операторууд гэж би бахархаж байгаа юм. Монгол телевиз бол босго сайтай газар. Эндээс олон телевиз өрх тусгаарлаж гарлаа. Тэр олон телевизэд ажиллаж бай­гаа уран бүтээлчид дотор манайд ажиллаагүй нэг ч хүн байхгүй. Бод л доо, TҮ-9-ийн Соёлт сая гавьяат авлаа, Донров оператор байна, эд бүгд тэр телевизүүдийг хөл дээр нь босгож өгч байгаа. Тэгээд бусад телевизэд нь Батнягт нь байна уу, хэн нь байна бүгд Монгол телевизээс гарсан үр хөврөлүүд. Тийм учраас театраар жишиж яри­хад манай телевиз бол ака­демик телевиз гэж би нүүр бардам бодож байгаа шүү.

-Та чинь ганц хүүтэй билүү?
-Тийм. Миний хүү энэ жил 18 нас хүрч байна. Инженер болно. Нэг хэсэг жүдо бөхөөр барилдаж байсан. Дараа нь усан спорт сонирхож хэсэг явлаа. Энэ жилээс бодибил­дингээр хичээллэх болсон. Одоо ТИС-ийн нефтийн ан­гид сурч байгаа. Яваандаа үүнээс өөр чиглэлийн инже­нер болох санаатай ч юм ярьж байна лээ. Өөрөө мэднэ байх. Би хүүгээ дураараа л яваг гэж боддог юм.

-Ээж тань одоо нас сүү­дэр хэд хүрч байна?
-Миний ижий Чойжилжав гэж одоо ная гарчихсан хүн байна. Би ингээд тавь гарлаа. Ижийтэйгээ өдий болтол хамт амьдарч байгаадаа би баяр­ладаг. Заримдаа ээждээ заг­нуулаад зэмлүүлээд сууж байхдаа ч би өөрийгөө их азтай гэж боддог. Миний үеийнх­ний ээж, аав олонхи нь бурхныхаа оронд явчихсан. Би бол ээжийгээ магтахаас өөр зам байхгүй. Бид эхээс зургуулаа. Хэдэн хүүхдээ өсгөж өндийлгөж өдий зэрэгт хүргэж, ач зээгээ хүртэл өсгөлцөж одоо болтол авч яваад нь би үнэхээр баяр­ладаг юм. Ер нь тэгээд жү­жигч­ний ар гэр гэдэг их хэцүү л дээ. Яагаад гэвэл миний аав гэрээсээ хавар гараад их удаж байж ирнэ шүү дээ. 45 хоногийн бригад, тоглолт гэж явсаар гэр орондоо байх нь их ховор. Энэ хооронд ээж минь хэдэн хүүхдээ, амьд­ралаа бүгдийг нь авч явсан. Ижий, аав гэдэг агуу хүмүүс. Хэдэн хүүхдээ өсгөж өндийл­гөх гэж яаж зүтгэж амьдралын жаргал зовлонг туулав гэдгийг хүн хожим нь ухаардаг юм байна. Нөгөөтэйгүүр хүний амьдралд эцгийн нэр гэж том юм байдаг. Нэг талаар тэр нэрээр бид амьдарч яваа гэсэн үг шүү дээ. Магадгүй би Содномын хүү биш өөр хүний хүү байсан бол намайг тэр болгон хүн тоогоо ч уу, үгүй ч үү. Миний аав чинь Монгол Улсын 18 аймагт ороогүй сум, баг гэж үгүй, аавыг таньдаггүй хүн гэж бараг байхгүй шүү дээ. Тэгээд намайг нэвт­рүүлгээр хөдөө явж байхад хаана ч очсон Содномын хүү байна шүү дээ гээд бүгд таньж байдаг. Тэгэхээр аав минь сайн хүн байж, алдартай хүн байж. Гэтэл би юу билээ гэж бодохоор заримдаа өөрөө­сөө санаа зовдог юм.

Н.Пагма

Эх сурвалжийн холбоос: ҮЗЭХ